Michel Foucault
ΥΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΩΝ ΔΟΜΩΝ ΕΞΟΥΣΙΑΣ.
Σύμφωνα με τον Συνταγματολόγο Μάνεση, κρατική εξουσία είναι: «Η υπέρτατη ικανότητα επιβολής ορισμένης θελήσεως επί άλλων θελήσεων, κατά τρόπο ακαταγώνιστο, δηλαδή η υπέρτατη ικανότητα του άρχειν, που συνίσταται στο επιτάσειν και εξαναγκάζειν σε συμμόρφωση».
O Foucault στην «Ιστορία της σεξουαλικότητας» ορίζει την εξουσία ως εξής: «Με τον όρο εξουσία, νομίζω πως πρέπει καταρχήν να εννοούμε το πλήθος των σχέσεων δύναμης που ενυπάρχουν στον χώρο όπου ασκούνται και είναι συστατικές της οργάνωσής τους».
Η εξουσία κατά την αντίληψη του Foucault είναι μία σχέση μεταξύ ατόμων ή συντρόφων ατομική η συλλογική , είναι ένας τρόπος με τον οποίο ορισμένες πράξεις τροποποιούν άλλες πράξεις .Εκείνο που ορίζει μία σχέση εξουσίας είναι ότι αποτελεί ένα τρόπο δράσης που δεν επενεργεί άμεσα και απευθείας στους άλλους αλλά ενεργεί στην ίδια τους την δράση όπως χαρακτηριστικά αναφέρει.
Με σημείο αναφοράς το βιβλίο του Επιτήρηση και Τιμωρία (Foucault 1989) αφενός αναδεικνύει τον σχεσιακό χαρακτήρα της εξουσίας (η οποία δεν μπορεί να νοηθεί ως ένα εργαλείο στα χέρια της κυρίαρχης τάξης, αλλά συνιστά ένα διάχυτο πλέγμα από το οποίο επωφελείται ακριβώς η κυρίαρχη τάξη –αλλιώς δεν είναι κυρίαρχη). Με αυτή την έννοια ο Foucault συμβάλλει και αυτός σε μια προσπάθεια απομάκρυνσης από μια εργαλειακή αντίληψη της εξουσίας, και συντονίζεται με άλλες παράλληλες κινήσεις, όπως ήταν η προσπάθεια του Πουλαντζά να στοχαστεί το σχεσιακό χαρακτήρα της κρατικής εξουσίας (Πουλαντζάς 1981, Poulantzas 1978). Αφετέρου, προχωρεί στην πλέον ριζική αξιοποίηση της έννοιας του σώματος μέσα από μια «πολιτική ιστορία των σωμάτων»: η πειθαρχική εξουσία δεν υπάρχει παρά στον βαθμό που καταφέρνει όχι απλώς να ελέγχει και να εγκλείει τα σώματα, αλλά επιπλέον να τα καθιστά παραγωγικά γι’ αυτήν την ίδια. Το επίδικο αντικείμενο για την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας είναι ο έλεγχος πάνω στα σώματα .
Κατά τον Foucault υπάρχουν εξουσίες, πολλαπλές, ποικίλες, ιστορικές μορφές με τις οποίες διαμορφώνεται το εξουσιαστικό φαινόμενο. Η εξουσία θα πρέπει τότε να θεωρηθεί ως πλέγμα εξουσιών, πλέγμα το οποίο εν τέλει διαμορφώνει τόσο τους φορείς όσο και τα αντικείμενα της εξουσίας. Ταυτόχρονα, αυτές οι εξουσίες δεν πρέπει να θεωρούνται μόνο από την αρνητική σκοπιά με την έννοια της βίας, της απαγόρευσης, του περιορισμού. Ο Foucault όλο και περισσότερο διαμορφώνει μια θετική-παραγωγική έννοια της εξουσίας με την έννοια ότι η εξουσία δεν διαπερνά απλώς το σύνολο του κοινωνικού σώματος, το σύνολο των κοινωνικών πρακτικών και σχέσεων αλλά ταυτόχρονα τις συγκροτεί, τις ορίζει.
Πρέπει να εξετάσουμε το φαινόμενο εξουσίας μέσα από το πλέγμα σχέσεων κυρίαρχων και κυριαρχημένων και την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων. Κάθε σχέση εξουσίας δεν είναι κατ’ ανάγκη αρνητική. Θετικό στοιχείο κοινωνικής αναπαραγωγής είναι η εξουσία .π.χ. η μητέρα που την υπακούει το παιδί. Ο κόσμος των ενστίκτων πρέπει να κατασταλεί από τον πολιτισμό. Πρέπει να υπάρξει πειθαρχία στην εργασία, κανόνες σε περιπτώσεις άμυνας και πολέμου και να εξεταστεί ο βαθμός προσαρμογής και υπακοής στους κανόνες.
Η έννοια κανόνας δεν εξετάζεται αξιακά ,εξετάζεται ανεξάρτητα από τον Foucault. Δεν μας ενδιαφέρει ούτε η μέθοδος εξαγωγής του κανόνα .Μας ενδιαφέρει ποιος θέτει τον κανόνα. Το υπόστρωμα κοινωνικών σχέσεων μη ταξικών Μας αφορά όχι ο καταναγκασμός ή οι επιπτώσεις του νόμου αλλά οι συνθήκες δημιουργίας του κανόνα. Αυτές οι συνθήκες αποκρυσταλλώνονται εκ των υστέρων από το δίκαιο.
Η νεωτερική μορφή εξουσίας είναι πειθαρχική, εκγυμνάζει. Κατασκευή υποκειμένου που δεν απαιτείται κατασταλτικός μηχανισμός. Τα υποκείμενα είναι ανομοιόμορφα. Ασχολείται με εγκληματίες και τρελούς .Με κοινωνική ιεράρχηση θέσεων ανθρώπους αποτέλεσμα κυρίαρχων σημασιών αποδοχής από την εκάστοτε κοινωνία. Πως τα διαφορετικά αυτά υποκείμενα ενώνονται σε έθνος. Τα μέσα είναι η ιεραρχική επιτήρηση σε στρατόπεδο με ομοιόμορφη συμπεριφορά ατόμων υπό διαρκή παρακολούθηση, το σχολείο από το οποίο ξεκινάει ο έλεγχος. Το εργοστάσιο που ελέγχει την παραγωγή των εργαζομένων .Κοινωνικοποιητική κύρωση εκτός νόμου παράπτωμα η αμέλεια συνέπεια η περιθωριοποίηση. Ο νόμος είναι παρακολούθημα σχέσεων. Ετυμηγορίες παραγωγικότητας ή απόδοσης, μέτρα με στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας και η επιβράβευση είναι στοιχείο εξουσίας .Μηχανισμός εξέτασης είναι η παραγωγή γνώσης. Η ποινική δικαιοσύνη δεν είναι φορέας αλλά προσδιορίζει τις πράξεις σε κατηγορίες ,δεν ιεραρχεί. Σχέση κυρίαρχου-κυριαρχημένου κοινό χαρακτηριστικό η τιμωρία και η πειθαρχική εξουσία κατασκευάζει ανθρωπότυπα απόλυτα συναρμόμενοι με τον τύπο.
Η εξουσία δεν είναι ταξική είναι απρόσωπη και δεν πρέπει να επηρεάζεται από οποιαδήποτε οικονομική κρίση, η εξουσία δεν απαγορεύει δίνει ζωή επιτρέποντας το θάνατο. Παραγωγικότητα εξουσίας τάξη και ασφάλεια χωρίς εκφοβισμό αλλά με συναίνεση και γνώση. Ταύτιση γνώσης και εξουσίας συμφέρει οικονομικά χωρίς τανκς στους δρόμους.. Επιτήρηση και τιμωρία πύργος και περιμετρικά κελία ,πάνω στον πύργο φύλακας με χωριστή διάταξη σα στρατόπεδα λόγω χωρικότητας αρμονικά δημιουργία πόλεων .ο φύλακας ελέγχει τα πάντα. Πειθαρχία επιτυγχάνεται. Όχι κανόνες αλλά κοινωνικοί ρόλοι. Οντολογική αυτονομία πολιτικών Εγκατάλειψη πεδίου υποκειμένου. Εικοστός αιώνας κρατικός παρεμβατισμός στη σφαίρα της οικονομίας έρχεται η παγκοσμιοποίηση.Μέσα από αυτές τις σκέψεις ,τα μέσα ,τον χρόνο, έρχεται η διαφορετική αντίληψη των σχέσεων της εξουσίας από τον Foucault από την κλασσική θεωρία της εξουσίας που στηρίζεται στον καταναγκασμό και την βία. Έστω και νομιμοποιημένη.
Η κλασσική θεωρία της εξουσίας και ο κεντρικός ρόλος του κράτους ως κέντρο εξουσίας και κυριαρχίας, ανώτατη πηγή κανόνων, η εξουσία που φέρει την δύναμη της απαγόρευσης και το κράτος που καθίσταται η μόνη νομιμοποιημένη βία βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση προσέγγισης από την οπτική αντίληψη του Michel Foucault για την έννοια της εξουσίας και των σχέσεων εξουσίας.
Ο Foucault προσεγγίζει πλεγματικά την έννοια της εξουσίας με την απουσία ενός «μονοπωλίου» άσκησής της. Σύμφωνα με τον Foucault, κάθε λόγος συγκεντρώνει και διατάσσει γύρω του στοιχεία, όπως νόμους, θεσμούς και γνώσεις και εκείνο που τον χαρακτηρίζει μέσα στο πέρασμα του χρόνου είναι η αλήθεια.
Οι έννοιες της εξουσίας και της πειθαρχίας αποτελούν δύο θεμελιώδεις έννοιες, πάνω στις οποίες βασίζεται το θεωρητικό σχήμα του Foucault.Οι έννοιες της εξουσίας και της πειθαρχίας, της γνώσης και του Λόγου δίνουν νόημα και ενώνουν το θεωρητικό σχήμα του. Foucault. Σχέσεις εξουσίας αντιλαμβάνεται οποιαδήποτε ανθρώπινη σχέση ή επαφή, σε όποια μορφή και σχέση μπορεί να γίνει αντιληπτή είτε θεσμική, οικονομική, ερωτική μέσα στην οποία κυριαρχεί η εξουσία. Κάποτε σκεφτόμουν ότι ακόμη και οι Ινδιάνοι που λειτουργούν σε ένα οριζόντιο άξονα σχέσεων και όχι κάθετο αλλά και αυτός ο οριζόντιος άξονας αλληλοεπίδρασής διέπεται από εξουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις συνύπαρξης.
Οι σχέσεις εξουσίας γίνονται αντιληπτές ποικιλοτρόπως σε διάφορα επίπεδα σχήματα και μορφές και είναι ατελείωτες με όποια μορφή και αν ενσαρκωθούν είτε σχέσης είτε φιλίας είτε οικονομικής αλληλεξάρτησης ατόμων. Η έννοια της ελευθερίας για τον Foucault είναι μία πρακτική η οποία δεν εξασφαλίζεται μέσω νόμων και θεσμών. Για να γίνει αντιληπτή η άσκηση της εξουσίας και η λειτουργία της σε όλες της τις διαστάσεις θα πρέπει να την αποσυνδέσουμε από τον σκληρό πυρήνα των κρατικών μηχανισμών. ΄Όταν το ζήτημα της εξουσίας τίθεται μόνο στο πλαίσιο και στους όρους της παραγωγής νόμων του συνταγματικού κράτους ή του κρατικού μηχανισμού συρρικνώνεται η έννοια της εξουσίας και καθίσταται νοηματικά στείρα.
Η εξουσία είναι περισσότερο περίπλοκη, πολυδιάστατη, διάχυτη ελεύθερη και αχειραγώγητη από έναν κρατικό μηχανισμό.
Ο Foucault θεωρεί απαραίτητη μία τροποποιητική λειτουργία στους μηχανισμούς της εξουσίας, οι οποίοι ενεργούν έξω από το πλαίσιο του κρατικού μηχανισμού αλλά δίπλα του. Ως προς την σχέση κοινωνικής μεταβολής και εξουσίας αρνείται την παραδοσιακή αντίληψη της κλασσικής εξουσίας, την θεωρεί ανεπαρκή, ανάπηρη, λειψή και μη αποδοτική με την μορφή της νομικής απαγόρευσης και μόνο στο να αποκλείει ,καταστέλλει και παρεμποδίζει. Με αυτή τη μορφή την αρνείται.
Η σύλληψη της εξουσίας απλώς ως καταπίεση, ως απαγόρευση, ως νομικό προϊόν .σε μια κοινωνία σχετίζεται και με εξωνομικούς μηχανισμούς.
Το ποινικό σύστημα δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτό μόνο εντός πλαισίου πάλης των τάξεων και συγκρούσεων , αλλά ως ένας μηχανισμός που «επιτρέπει μια πολιτική και οικονομική διαχείριση μέσω της διαφοράς νομιμότητας και παρανομίας. Η υπακοή των πολιτών στην εξουσία δεν επιτυγχάνεται μέσω μίας ωμής καταπίεσης και κανόνων απαγόρευσης, αλλά όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «η εξουσία έχει τη δυνατότητα να παράγει μορφές γνώσης και λόγο, και ακόμη να επιφέρει ηδονή». Τονίζει περισσότερο και εντονότερα συστήματα που περιέχουν εξουσία και γνώση τα οποία δεν θεμελιώνονται μόνο στην καταστολή αλλά σε κάτι περισσότερο ευρύτερο που περιέχει και κάποιους θετικούς μηχανισμούς που παράγουν γνώση και ηδονές. Συνεπώς, η εξουσία όπως την αντιλαμβάνεται ο Foucault είναι ένα πλέγμα παραγωγής που αγγίζει και επιδρά σε όλη την κοινωνία και όχι απλά ένα σύστημα καταπίεσης.
Η καταπίεση δεν είναι ακατάλληλη για μία παραγωγική εξουσιαστική πλευρά. Η εξουσία κατά τον Foucault πρέπει να είναι παραγωγική και αυτό είναι ολοφάνερο μέσα από το έργο του με τίτλο «επιτήρηση και τιμωρία- γέννηση της φυλακής».
Η εμφάνιση μιας νέας εξουσιαστικής μορφής από τον 17ο αιώνα με την δημιουργία από τις μοναρχίες μηχανισμών του κράτους όπως ο στρατός και η αστυνομία,, μορφώματα τα οποία έδιναν το δικαίωμα στην εξουσία να λειτουργεί εντός του πλαισίου μιας κοινωνίας με τρόπο εξατομικευμένο. Αυτού του είδους τεχνικές εξουσίας μέσα στο νέο πλαίσιο δημιουργίας ήταν αποτελεσματικές, οικονομικότερες με λιγότερες κοινωνικές αντιδράσεις από εκείνες που δημιουργούσε η ισχύς ενός άρχοντα. Αυτός ο μετασχηματισμός μηχανισμών εξουσίας με εγκατάλειψη του παρελθόντος και η στέρηση από τον άρχοντα να αγγίζει τα ανθρώπινα σώματα και την ζωή τους δημιουργεί το μεταβατικό στάδιο στην παραγωγή δυνάμεων της εξουσίας. Κατά τον Foucault η εξουσία δεν ορίζεται, επειδή δεν υπάρχει. Αυτό που υπάρχει είναι προοπτική των δυνατοτήτων κατανοησιμότητας που προσφέρει η ανάλυση των μηχανισμών της εξουσίας.
Η πειθαρχία δεν έχει το χρώμα της δουλεία, του υπηρέτη του θρησκευτικού ασκητή ,με απλά λόγια η πειθαρχία δεν αποσκοπεί μόνο και μόνο σε μία υποταγή, δεν είναι ποιον φόβου ή τρόμου αλλά αντιθέτως είναι μία τέχνη που μαθαίνει το σώμα του ανθρώπου η οποία αναπτύσσει τις ικανότητες του ,την υποταγή του αλλά επίσης μετατρέπει το σώμα σε υπάκουο και χρήσιμο μηχανισμό.
Είναι μία πολιτική που καταναγκάσει και ελέγχει απόλυτα το σώμα και την συμπεριφορά ενός ανθρώπου που τον εισάγει στον μηχανισμό της εξουσίας. Η πειθαρχία είναι μορφή εξουσίας η οποία δεν σχετίζεται με θεσμούς ή μηχανισμούς απλά τους ανασυνδέει. Είναι τρόπος ενέργειας της εξουσίας. Για την επιτυχία της πειθαρχικής αυτής εξουσίας πρέπει να εισχωρήσει μέσα στην κοινωνία με τον μηχανισμό της ιεραρχικής επιτήρησης ,της κανονιστικής κύρωσης και του μηχανισμού της εξέτασης.
Από μία άποψη κάποιος ο οποίος νιώθει ότι παρατηρείται ασταμάτητα μετατρέπεται από πειθαρχικό άτομο σε υποτακτικό. Η πειθαρχία λοιπόν είναι μία τεχνολογία της εξουσίας και της παραγωγικότητας γνώσης. Η λειτουργία της τεχνικής αυτής παρακολούθησης και καταγραφής παράγει γνώση.
Η κοινωνική πραγματικότητα πραγματοποιείται μέσα από την κοινωνική πρακτική και όχι μέσα από κοινωνικούς όρους.
Εξετάζοντας το έργο «επιτήρηση και τιμωρία-η γέννηση της φυλακής», παρατηρούμε να πραγματοποιείται μία μετάβαση από την έννοια της κατασταλτικής εξουσίας στην έννοια της παραγωγικής εξουσίας. Οι σχέσεις εξουσίας είναι πλέον «δράση επί δράσεων» και υπάρχουν μέσα από την αντίσταση και την ελευθερία από όσους συμμετέχουν στην εξουσία.
Μέσα από την εξουσία τα άτομα μετατρέπονται σε εργαλεία που κάνουν την εξουσία παραγωγική και αποτελεσματική. Η πειθαρχία είναι μίας μορφής εξουσία η οποία χρησιμοποιεί μηχανισμούς και επιβάλλεται και μας αυτοπροσδιορίζεται σε σχέση με την εξουσία.
Δεν αναζητείται κάποιο θεμέλιο εξουσίας και προτείνεται η απαλλαγή της πολιτικής σκέψης από το νομικό καθεστώς βασίλειά ή Μονάρχη. Η εξουσία δεν είναι εμπόρευμα δεν αποκτάται δεν κληρονομείται δεν μεταβιβάζεται είναι μέσα σε κάθε κοινωνική σχέση την οποία διαμορφώνει και καθορίζει. Ανισότητες μέσα σε σχέσεις οικονομικοκοινωνικές είναι αποτέλεσμα σχέσεων εξουσίας. Η εξουσία δεν μπορεί να νοηθεί ως θεσμός ούτε ως κάποιας μορφής δομή.
Η εξουσία δεν ανήκει σε κάποιον , σε κάποιο άτομο σε κάποια κοινωνική ομάδα δεν έχει καταγωγή δεν ανήκει σε κάποιο πολιτικό φορέα ή θεσμό αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία σε ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο σχέσεων.
Δεν υπάρχει μία και μόνο εξουσία αλλά πλήθος σχέσεων εξουσίας. Αν δεχθούμε ότι η εξουσία δεν προέρχεται από το κράτος δηλαδή από πάνω προς τα κάτω πρέπει να δούμε την εξουσία από τα κάτω προς τα πάνω, αλλά οι σχέσεις εξουσίας επεκτείνονται και εκτός των ορίων του κράτους.
Η εξουσία με την μορφή της καταπίεσης, όταν προκαλεί δηλαδή καταπίεση μας μεταφέρει καθαρά στην νομική αντίληψη της εξουσίας.
Μία παραγωγική εξουσία είναι και ανθεκτική στο χρόνο διότι δεν στηρίζεται στην απαγόρευση αλλά παράγει πλέγμα γνώσεων και λόγο σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Αν υπήρχε διαφορετική άσκηση της εξουσίας θα διαλύονταν εύκολα, παράγει όμως θετικά αποτελέσματα και αυτού του είδους οι σχέσεις εξουσίας δεν σχετίζονται με την βία.
Ενώ η βία αποσκοπεί στο να περιορίσει τον άνθρωπο η εξουσία αποσκοπεί στο να τον συγκροτήσει.
Σημαντικό είναι οι σχέσεις εξουσίας να προϋποθέτουν ελευθερία η οποία να υπάρχει και στους δύο πόλους της σχέσης.
Μέσα από την οπτική αυτή ο Foucault θεωρεί ότι μπορεί να υπάρξουν αλλού είδους δομές ξένες από τις καθιερωμένες που θα επιφέρουν ουσιαστικότερα αποτελέσματα σε όλους τους τομείς της κοινωνίας.
Ηράκλειο 13 Ιανουαρίου 2020
